Η Πραγματικές Δέκα Εντολές 10 εντολές του Σόλωνα
Οι δικές σου εντολές όμως πρέπει να είναι μόνο αυτές που θα σε κάνουν καλύτερο άνθρωπο.
Ελληνική Εθνική Θρησκεία και Τιμή
Συνεχίζω να ακούω αυτή την ψαλμωδία, που διατυπώνονται με διάφορους
τρόπους: "Οι Δέκα Εντολές είναι το θεμέλιο της δυτικής ηθικής, της
αμερικανικής κυβέρνησης και του Συντάγματος". Λέγοντας κάτι τέτοιο, οι
άνθρωποι ουσιαστικά συνδέουν το Μωυσή με την επινόηση της ηθικής, της
δημοκρατίας και των πολιτικών δικαιωμάτων, κάτι που είναι, φυσικά,
παράλογο. Αλλά ο παραλογισμός που κρύβεται πίσω από την άποψη αυτή έχει
επισκιαστεί από την αδικία, γιατί υπάρχει και ο άλλος νομοθέτης… ο
οποίος είναι πολύ πιο σημαντικός για εμάς… αυτός, που στις ιδέες και
στις ενέργειές του βρίσκονται τα θεμέλια της αμερικανικής κυβέρνησης,
και του οποίου οι δικές του Δέκα Εντολές εξαπλώθηκαν ευρέως και
επηρέασαν τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της Δύσης, όπως την Ελλάδα και
τη Ρώμη, και για πάνω από μισή χιλιετία πριν από τους νόμους του Μωυσή
άσκησαν μια σχεδόν καθολική κοινωνική επιρροή.
Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που οι Δέκα Εντολές του Μωυσή είχαν πραγματικές πιθανότητες να είναι το θεμέλιο για οτιδήποτε στη δυτική κοινωνία, η δημοκρατία και τα πολιτικά (και τα ανθρώπινα δικαιώματα) δικαιώματα είχαν όλα πεθάνει, ποτέ να μην αναστηθούν μέχρι τα ιδεώδη του αληθινού ήρωα μας, ο πραγματικός άνθρωπος στους οποίους οφείλουμε όλοι σεβασμό, ανακαλύφθηκαν και εφαρμόζονται σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε «σύγχρονες δημοκρατικές αρχές."
Ο νομοθέτης για τον οποίο μιλάω είναι ο Σόλων ο Αθηναίος. Ο Σόλων γεννήθηκε, πιστεύουμε, γύρω στο 638 π.Χ., και έζησε μέχρι περίπου το 558π.Χ. , αλλά η χρονολογία που έχει για μας τη μεγαλύτερη σημασία είναι η χρονιά κατά την οποία εξελέγη νομοθέτης για τη δημιουργία ενός συντάγματος για την Αθήνα, το 594 π.Χ. Πόσο σημαντικός είναι αυτός ο άνθρωπος; Ας δούμε τι χρωστάμε σε αυτόν, σε σύγκριση με τον θρυλικό συγγραφέα (ή εντέλει, σύμφωνα με το θρύλο, τον πομπότων ιουδαιο-χριστιανικών Δέκα Εντολών). Ο Σόλων είναι ο ιδρυτής της δυτικής δημοκρατίας και ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία που συνέλαβε την ιδέα των ίσων δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες. Οι ιδέες του, παρότι δεν αναπτύχθηκαν στη μορφή που έχουν σήμερα, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διεκδίκησης από τον Μωυσή. Ο Σόλων ήταν ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία της Δύσης που επιδόθηκε στη συγγραφή ενός δημόσιου πολιτικού συντάγματος. Κανείς Μωυσής στην εβραϊκή ιστορία δεν προέβη σε μια αντίστοιχη ενέργεια. Ο Σόλων υποστήριξε όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και καθήκον του κάθε πολίτη να αμύνεται έναντι του κράτους - σε αυτόν οφείλουμε τη δεύτερη τροποποίηση. Τίποτα ανάλογο δεν διακρίνεται στις Δέκα Εντολές του Μωυσή. Ο Σόλων θέσπισε νόμους που υπερασπίζονταν τις αρχές και τη σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας, ενθάρρυναν την οικονομική κατάσταση διαφόρων επαγγελμάτων και τεχνών, και τη διαμόρφωση μια ισχυρής μεσαίας τάξης - τα ιδανικά που βρίσκονται στην καρδιά της αμερικανικής ευημερίας, ιδέες που σε καμία περίπτωση, όμως, δεν μπορούν να πιστωθούν στον Μωυσή. Ο Σόλων είναι ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία που κατάργησε τη γέννηση, ως βάση για την ανάληψη κυβερνητικών αξιωμάτων, και συνέβαλε στη δημιουργία δημοκρατικών συνελεύσεων, ανοικτών σε όλους τους άρρενες πολίτες, ώστε κανένας νόμος να μην μπορεί να ισχύσει χωρίς την πλειοψηφία του συνόλου. Η έννοια της εκχώρησης πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων στη γυναίκα δεν θα παρατηρηθεί τότε αλλά και σε κανέναν πολιτισμό της σύγχρονης Ευρώπης για πολλά χρόνια ακόμα, αλλά στην Αγία Γραφή η έννοια της δημοκρατίας δεν αναδεικνύεται ποτέ.
Ο Σόλων επινόησε το δικαίωμα της έφεσης και της δίκης από ενόρκους, σύμφωνα με την οποία μία συνέλευση πολιτών που επιλέγεται τυχαία, ανεξάρτητα από αξιώματα, πλούτη ή καταγωγή, δίνει όλες τις νομικές ετυμηγορίες. Μπορεί ο Μωυσής να διεκδικήσει τίποτα τόσο θεμελιώδες όσο αυτές οι ρυθμίσεις, οι οποίες είναι απολύτως απαραίτητες για την σύγχρονη κοινωνία; Η έννοια της παραπομπής ενός κυβερνητικού υπαλλήλου στο δικαστήριο για κακοδιαχείριση οφείλεται στον Σόλωνα. Διαβάζουμε τίποτα αντίστοιχο για τον Μωυσή; Η ιδέα να επιτραπεί η είσοδος στην χώρα σε αλλοδαπούς που κατέχουν μια χρήσιμη τέχνη και να γίνουν πολίτες της, αποτελεί επίσης μια πρωτότυπη επινόηση του Σόλωνα. Πράγματι, η σύγχρονη έννοια της ιθαγένειας χρωστά την ύπαρξή της στις ιδέες αυτές. Δεν υπάρχει τίποτα αντίστοιχο στην Αγία Γραφή. Και σαν το δικό μας George Washington, ο Σόλων αρνήθηκε την προσφορά να γίνει κυβερνήτης της χώρας του, δίνοντας σε αυτήν Σύνταγμα - σε αντίθεση με τον Μωυσή που έδωσε νόμους αλλά συνέχιζε να κυριαρχεί.
Και η ανιδιοτελής δημιουργία του αθηναϊκού συντάγματος από το Σόλωνα χάραξε την πορεία που οδήγησε στην άνοδο της πρώτης καθολικής δημοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ήταν στην Αθήνα του Σόλωνα, όχι στην Αγία Γραφή, όπου οι ιδρυτές μας ζήτησαν καθοδήγηση για την οικοδόμηση ενός νέου κράτους. Ο Μωυσής δεν μπορεί να διεκδικήσει την ευθύνη για αυτό. Αν είχαμε και το Σόλωνα και όχι το Μωυσή, θα ήταν πολύ πιθανό να βρισκόμαστε εδώ που είμαστε σήμερα. Αλλά αν είχαμε τον Μωυσή και όχι το Σόλωνα, πιθανά, η δημοκρατία να μην υφίστατο. Τόσο μεγάλη στήριξη προσέφερε στο Σύνταγμά μας. Οι Δέκα Εντολές του Μωυσή δεν έχουν καμία σχέση με αυτό, ενώ το Σύνταγμα του Σόλωνα σχετίζεται άμεσα.
Αλλά τι γίνεται με την ηθική; Ας εξετάσουμε τις Δέκα Εντολές που προσφέρονται από καθέναν από αυτούς τους άνδρες και ας συγκρίνουμε την αξία και τη σημασία τους στη Δυτική κοινωνία. Φυσικά, οι ιδέες τους δεν είναι πρωτότυπες. Ο Μωυσής, απλώς, δανείζεται ιδέες που είχε ήδη χαράξει στην πέτρα, αιώνες πριν, ο Χαμουραμπί, βασιλιάς της Βαβυλώνας (και σε αντίθεση με τα υποτιθέμενα δισκία του Μωυσή, η Πέτρα του Χαμουραμπί εξακολουθεί να υφίσταται και να εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου). Από την άλλη πλευρά, οι δέκα ηθικές Dicta (λόγοι) αντανακλούν σε μια βελτιωμένη εκδοχή αρχαία μαθήματα σοφίας, ήδη γνωστά στην εποχή του Σόλωνα. Και στις δύο περιπτώσεις η σύνδεση αυτών των ανδρών με τις ηθικές παραινέσεις τους είναι πιο πιθανή ως θρύλος παρά ως γεγονός. Παρόλα αυτά, η ύπαρξη σεβασμού για τα λεγόμενά τους στους αντίστοιχους πολιτισμούς ήταν και είναι ακόμα πραγματική. Έτσι, οδηγούμαστε σε τρία ερωτήματα: Ποια λίστα Δέκα Εντολών βρίσκεται περισσότερο στην καρδιά των σύγχρονων δυτικών ηθικών ιδεωδών; Ποια από τις δύο εμπεριέχει έννοιες που είναι περισσότερο υπεύθυνες για την τρέχουσα κοινωνική επιτυχία και την ανθρωπότητα; Και ποια είναι πιο βαθιά τοποθετημένη στη βάση για μια ελεύθερη κοινωνία;
Οι Δέκα Εντολές του Μωυσή (Δευτερονόμιο 5:6-21, Έξοδος 20:3-16) εμφανίζονται ως εξής - και προτίθεμαι να παραλείψω την γενναιόδωρη και απροκάλυπτα-θρησκευτική γλώσσα που περιβάλλει στην πραγματικότητα το αρχικό κείμενο, καθώς και τη σιωπηρή αποδοχή της δουλείας, όπως εμφανίζεται στην τέταρτη εντολή,, αφού τίποτα από αυτά δεν μπορεί να θεωρηθεί έστω και ελάχιστα κατάλληλο για την πολιτική στήριξη μιας ελεύθερης δημοκρατίας: 1. Δεν υπάρχουν άλλοι θεοί εκτός από μένα [ο Θεός των Εβραίων]. 2. Δεν θα κατασκευάσεις για σένα είδωλα και κανενός είδους ομοίωμα που να αντιπροσωπεύει ο,τιδήποτε βρίσκεται ψηλά στον ουρανό ή εδώ κάτω στη γη ή μέσα στα νερά, κάτω απ` τη γη. Δεν θα τα προσκυνάς ούτε θα τα λατρεύεις, γιατί εγώ ο ΚΥΡΙΟΣ, ο Θεός σου, είμαι Θεός που απαιτώ αποκλειστικότητα. 3. Μην χρησιμοποιήσετε μάταια το όνομα του Θεού σας [ο Θεός των Εβραίων]. 4. Μην κάνετε καμία εργασία την έβδομη ημέρα της εβδομάδας. 5. Τίμα τους γονείς σου. 6. Μην σκοτώσεις. 7. Μην μοιχεύσεις. 8. Μην κλέψεις. 9. Μην δίνετε ψευδή μαρτυρία εναντίον του άλλου. 10. Μην επιθυμείτε τη γυναίκα κάποιου άλλου ή ο,τιδήποτε που ανήκει στον άλλο.
Τώρα, μπορούμε να δούμε αμέσως ότι η κοινωνία μας είναι εξ ολοκλήρου αντίθετη με τις τέσσερις πρώτες, και, κυρίως, με την τελευταία από αυτές τις δέκα. Ως καπιταλιστική κοινωνία, χλευάζουμε την ιδέα να κλείσουμε από επιλογή μας τα καταστήματα μια ημέρα αγοραστικής κίνησης. Και ο κυριότερος στόχος μας είναι η επιθυμία – η επιθυμία είναι η κινητήριος δύναμη που οδηγεί στην επιτυχία και την ευημερία.
Η φράση «αναζητώντας το αμερικανικό όνειρο», το οποίο βρίσκεται στην καρδιά του κοινωνικού κόσμου μας, κρύβει στον πυρήνα του την ιδέα του σφετερισμού της επιτυχίας των άλλων. Μας παρακινεί να το ταυτίσουμε με τη δική μας βιομηχανία, και οφείλουμε όλη τη μνημειώδη εθνική επιτυχία μας σε αυτό. Τέλος, τα ιδανικά της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας του λόγου, απαραίτητα σε κάθε πραγματική κοινωνία των πολιτών, μας υποχρεώνουν να αποστρεφόμαστε τις πρώτες τρεις εντολές. Έτσι, ήδη το ήμισυ των δογμάτων του Μωυσή δεν μπορεί να είναι το θεμέλιο της σύγχρονης κοινωνίας μας - αντίθετα, είναι ανάθεμα στις σύγχρονες ιδέες. Από τις υπόλοιπες εντολές, μπορεί να επιβεβαιωθεί ότι η αποφυγή της μοιχείας δεν συνέβαλε στην ανάπτυξη των πολιτικών δικαιωμάτων και των δημοκρατικών αρχών (παρά την μεγάλη προσπάθεια, δεν υπάρχει καμία τροποποίηση για την μοιχεία). Φυσικά, θεωρείται ως ανήθικη - αλλά έτσι ήταν πάντα, σε όλες τις κοινωνίες, και πριν από την εποχή του Μωυσή, για τον απλούστατο λόγο ότι, όπως το ψέμα, η κλοπή, και η δολοφονία, προξενεί κακό στους άλλους. Έτσι, αυτές οι εντολές είναι περιττές, δεδομένου ότι είναι επιφανειακές. Πιο χρήσιμο θα ήταν να συνοψιστούν με τρεις μόνο λέξεις: μην προκαλείτε κακό. Αυτά τα λόγια αποτελούν την πρώτη εντολή ενός άλλου Έλληνα ηθικολόγου του οποίου η κοινωνική συμβολή βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης πραγματικότητας: αναφέρομαι στον ιδρυτή της επιστημονικής ιατρικής, τον Ιπποκράτη. Τέλος, έχουμε μείνει με μία μόνο εντολή, να τιμάμε τους γονείς μας.
Αυτό βέβαια ήταν μια θεμελιακή αρχή κάθε κοινωνίας, όπως τότε που δημιουργήθηκαν "κοινωνίες". Ωστόσο, η μεγαλύτερη ανάπτυξη των πολιτικών δικαιωμάτων και της ηθικής συνείδησης στην ανθρώπινη ιστορία συνέβη, όχι ως αποτέλεσμα υπακοής, αλλά, αντιθέτως, ανυπακοής αυτής της εντολής: οι κοινωνικές επαναστάσεις της δεκαετίας του εξήντα, φυσικά μισητές από τους συντηρητικούς και ακόμα με αιχμή του δόρατος εξεγερμένους εφήβους και νεαρούς ενήλικες. Ωστόσο, εξασφάλισαν τα ηθικά δικαιώματα των γυναικών και των μειονοτήτων - κάτι το πρωτόγνωρο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Επίσης, με την παρεμπόδιση του πολέμου του Βιετνάμ, τα παιδιά μας εμφανίζονται για πρώτη φορά ως ένα μαζικό λαϊκό κίνημα για την υπεράσπιση του ίδιου της πασιφισμού που μπορεί μεν να εισήχθη από τους Χριστιανούς, χωρίς ωστόσο στην πραγματικότητα να παλέψουν γι΄αυτό. Μπορεί μάλιστα να ισχυριστεί κανείς ότι η ολόκληρο το ηθικό μας σύστημα, βασίζεται στο ήθος ατόμων που σκέφτονται για τον εαυτό τους, για εξέγερση και ηθική αυτονομία, για την τόλμη να σταθούν απέναντι ακόμα και στους ηλικιωμένους, όταν η συνείδηση μας αναγκάζει. Έτσι, φαίνεται ότι ακόμη και αυτή η εντολή δεν βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης κοινωνίας μας – αποτελεί σε μεγάλο βαθμό έναν αναχρονισμό, από τον οποίο απουσιάζουν οι ουσιώδεις αποχρώσεις που απαιτεί και προωθεί μια βαθύτερη ηθική.
Ας στραφούμε τώρα στις Δέκα Εντολές του Σόλωνα (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων Επιφανών, 1,60), οι οποίες διατυπώνονται ως εξής: 1. Εμπιστευθείτε τον καλό χαρακτήρα περισσότερο από τις υποσχέσεις. 2. Μη μιλάτε ψευδώς. 3. Να κάνετε καλά πράγματα. 4. Μην είστε βιαστικοί στο να κάνετε φίλους, αλλά μην τους εγκαταλείπετε, εφόσον γίνετε φίλοι. 5. Μάθετε να υπακούτε την εντολή πριν δώσετε εντολές. 6. Κατά την παροχή συμβουλών, δεν συνιστούμε αυτό που είναι το πιο ευχάριστο, αλλά το πιο χρήσιμο. 7. Η λογική σκέψη ας είναι ο ανώτατος διοικητής σας. 8. Μην συνδέεστε με ανθρώπους που κάνουν κακά πράγματα. 9. Τιμάτε τους θεούς. 10. Να λαμβάνετε υπόψη τους γονείς σας.
Σε αντίθεση με τις εντολές του Μωυσή, καμία από τις παραπάνω εντολές δεν είναι ξεπερασμένη ή αντιθετική στη σύγχρονη ηθική ή πολιτική σκέψη. Η καθεμιά από αυτές θα μπορούσε να εφαρμοστεί από τον οποιοδήποτε σήμερα, από κάθε θρησκεία - με εξαίρεση ίσως μόνο μία. Και πράγματι, υπάρχει κάτι πολύ πιο βαθύ σε αυτές τις εντολές. Είναι πολύ πιο χρήσιμες ως παραινέσεις για να ζει κανείς τη ζωή του. Μπορεί η κοινωνία, μπορεί μια κυβέρνηση, να κυριαρχεί και να ευημερήσει αν δεν καταφέρουμε να διατηρήσουμε την πρώτη εντολή του Μωυσή; Με τη δική μας γραπτή δήλωση για θρησκευτική ελευθερία για όλους, έχουμε στοιχηματίσει ολόκληρο το εθνικό πεπρωμένο μας στην πεποίθηση ότι όχι μόνο μπορούμε να προχωρήσουμε χωρίς αυτή, αλλά ότι οφείλουμε να την καταργήσουμε εντελώς. Όμως τι θα γινόταν αν αποτύχουμε να διατηρήσουμε την πρώτη εντολή του Σόλωνα;
Ο κίνδυνος για την κοινωνία θα ήταν σαφής. Στην πραγματικότητα, αυτή η εντολή δεν απευθύνεται στην καρδιά του τι δημιουργεί ή καταστρέφει μια δημοκρατική κοινωνία; Δεν είναι απολύτως θεμελιώδες ότι δεν πρέπει να πιστεύουμε τις υποσχέσεις των πολιτικών και των κολάκων αλλά να εκλέγουμε τους ηγέτες και να επιλέγουμε τους φίλους αξιολογώντας την καλοσύνη του χαρακτήρα τους; Αυτό, πραγματικά, μπορούμε να πούμε ότι είναι ένα ιδανικό θεμελιώδους σημασίας για την σύγχρονη ηθική και πολιτική σκέψη. Τώρα, δύο από τις εντολές του Σόλωνα είναι σχεδόν ίδιες με εκείνες που υποστηρίζονται από τον Μωυσή: μην λέτε ψέματα και να λαμβάνετε υπόψη τους γονείς σας.
Φυσικά, ο Σόλων δεν περιορίζει την πρώτη εντολή του για ψευδείς κατηγορίες ή μαρτυρίες σε βάρος άλλων, όπως κάνει ο Μωυσής. Η εντολή του Σόλωνα είναι πιο βαθιά και κατά συνέπεια πιο θεμελιώδης, και υποστηρίζεται από τις υπόλοιπες εντολές με τρόπο κατάλληλο - για τους κανόνες του Σόλωνα ακόμα και το ψέμα είναι δεκτό, αν γίνεται για καλό σκοπό (καμία τέτοια συνταγή για να ‘καλή πράξη’ δεν διαφαίνεται στις Δέκα Εντολές του Μωυσή). Και ενώ ο Μωυσής μας καλεί να τιμήσουμε τους γονείς μας (στην εβραϊκή, από kabed, "για να τιμήσει, να δοξάσει"), ο Σόλων επιλέγει πιο κατάλληλες λέξεις - ζητά από εμάς μόνο να αντιμετωπίσουμε τους γονείς μας, με σεβασμό (στα ελληνικά, από το ρήμα aideomai, «να επιδείξουν αίσθημα υπόψη, να έχουμε συμπόνια μετά"), το οποίο μπορούμε να κάνουμε ακόμα και αν παρακούμε ή εναντιωνόμαστε στις απόψεις τους, ακόμη και αν αποδοκιμάζουμε το χαρακτήρα τους και έτσι δεν έχουμε λόγους να τους τιμήσουμε.
Σε αντίθεση με τον Μωυσή, ο Σόλων δεν σπαταλά λέξεις με νομικίστικο χαρακτήρα - συνοψίζει τα πάντα σε τρεις λέξεις: να κάνεις καλά πράγματα.
Αυτή είναι μια ουσιαστική ηθική αρχή, που απουσιάζει από τις εντολές του Μωυσή, και επιτρέπει σε κάποιον να ακολουθήσει όλες τις άλλες. Και αντί απλώς να μας διατάζει να ακολουθήσουμε τους κανόνες, οι εντολές του Σόλωνα συνεπάγονται σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές συμβουλές: να μετριάσουμε την ετοιμότητα να εξεγερθούμε και να κάνουμε το δικό μας (το οποίο ο Σόλων δεν απαγορεύει) μαθαίνοντας πρώτα πώς να ακολουθούμε τους άλλους… Να είμαστε προσεκτικοί όταν κάνουμε φίλους , να δίνουμε πάντα καλές συμβουλές – και να μην μην λέμε αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να ακούσουν – να αποφεύγουμε τους κακούς ανθρώπους. Αναμφίβολα, αυτές οι συμβουλές είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόμαστε, προκειμένου να είμαστε επιτυχείς και ασφαλείς - ως άτομα, ως κοινότητα, ακόμα και ως έθνος. Τα ιδανικά που αντιπροσωπεύουν αυτές οι εντολές πραγματικά βρίσκονται στα θεμέλια της σύγχρονης αμερικανικής ηθικής και της κοινωνίας των πολιτών, και θα ήταν πολύ πιο χρήσιμες για τους μαθητές που αντιμετωπίζουν κινδύνους όπως η κακή επιρροή από συνομηλίκους, η βιασύνη και η αφέλεια.
Υπάρχει όμως μια εντολή που μπορεί να δώσει μια κοσμική παύση: εντολή του Σόλωνα για να τιμήσουν τους θεούς (στα ελληνικά, timaô, "για να τιμήσουν, να σέβονται, να δίνουν τη δέουσα προσοχή»). Ωστόσο, όταν τη συγκρίνουμε με τις παρόμοιες τρεις πρώτες εντολές του Μωυσή, βλέπουμε πώς η μόνη θρησκευτική εντολή του Σόλωνα μπορεί να ταιριάζει στην κοινωνία και την κοινωνία των ιδανικών μας: δεν περιορίζει τη θρησκευτική ελευθερία, δεν απαιτεί να πιστεύουμε στον ένα Θεό ή να ακολουθούμε συγκεκριμένους θρησκευτικούς κανόνες. Παραμένει στον κατάλληλο πληθυντικό.
Ο Σόλων μας ζητά να δώσουμε στην πληθώρα των θεών την αξία που τους αναλογεί, και μπορούμε να πούμε ότι κάποιοι θεοί δεν έχουν μεγάλη αξία- όπως οι ρατσιστικοί θεοί και οι θεοί του Άδη.
Τέλος, είναι σκόπιμο να σεβόμαστε τους θεούς των άλλων, είτε τους πιστεύουμε είτε όχι . Έτσι, παραμένουμε πιστοί στην πιο πολύτιμη αμερικανική ηθική αξία: αυτή της θρησκευτικής ελευθερίας και ευγένειας. Αν και θα ήταν καλύτερο να προταθεί τώρα, «Σεβαστείτε τις θρησκείες των άλλων, υπάρχει κάτι στην τοποθέτηση αυτή που αποδέχεται ότι υπάρχουν πολλοί θεοί, οι θεοί που οι άνθρωποι επινοούν και στους οποίους ελπίζουν. Είναι σαφές λοιπόν, ότι αν κάποιες εντολές θα έπρεπε να αναρτηθούν στους τοίχους των σχολείων και των Δικαστικων Μεγάρων, αυτές θα ήταν του Σόλωνα.
Έχει περισσότερα δικαιώματα ως ο ιδρυτής των αστικών ιδανικών μας, και ως μια πιο βαθιά και σχεδόν σύγχρονη στοχαστική ηθική. Οι εντολές του αρμόζουν καλύτερα στην κοινωνία των πολιτών, αντιπροσωπεύουν καλύτερα όσα πραγματικά πιστεύουμε και απολαμβάνουμε μέσα από τους νόμους και την οικονομία μας. Και πράγματι, στο τέλος, είναι ουσιαστικά κοσμικές. Είναι άραγε τυχαίο ότι, όταν τα ιδανικά του Σόλωνα επικράτησαν, εκεί αναπτύχθηκαν δημοκρατίες, πολιτικά δικαιώματα και ιδανικά που θεωρούνται σήμερα ότι έχουν καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, ενώ, όταν αντικαταστάθηκαν από τα ιδεώδη του Μωυσή, είχαμε χίλια χρόνια καταπίεσης, σκοτάδι, και τυραννία; Είναι τυχαίο το γεγονός ότι, όταν τα ιδεώδη του Μωυσή αντικαταστάθηκαν με αυτά του Σόλωνα, όταν οι άνδρες αποφάσισαν να πολεμήσουν και να πεθάνουν όχι για τις Δέκα Εντολές, αλλά για την ανάσταση της αθηναϊκής κοινωνίας των πολιτών, καταλήξαμε με τις μεγάλες δημοκρατικές επαναστάσεις και την κοινωνικές και νομικές δομές που σήμερα θεωρούμε δεδομένες, όπως το ύψος και τη δόξα του ανθρώπινου επιτεύγματος και την ηθική καλοσύνη; Νομίζω ότι οφείλουμε τις ευχαριστίες μας στον Σόλωνα.
Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που οι Δέκα Εντολές του Μωυσή είχαν πραγματικές πιθανότητες να είναι το θεμέλιο για οτιδήποτε στη δυτική κοινωνία, η δημοκρατία και τα πολιτικά (και τα ανθρώπινα δικαιώματα) δικαιώματα είχαν όλα πεθάνει, ποτέ να μην αναστηθούν μέχρι τα ιδεώδη του αληθινού ήρωα μας, ο πραγματικός άνθρωπος στους οποίους οφείλουμε όλοι σεβασμό, ανακαλύφθηκαν και εφαρμόζονται σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε «σύγχρονες δημοκρατικές αρχές."
Ο νομοθέτης για τον οποίο μιλάω είναι ο Σόλων ο Αθηναίος. Ο Σόλων γεννήθηκε, πιστεύουμε, γύρω στο 638 π.Χ., και έζησε μέχρι περίπου το 558π.Χ. , αλλά η χρονολογία που έχει για μας τη μεγαλύτερη σημασία είναι η χρονιά κατά την οποία εξελέγη νομοθέτης για τη δημιουργία ενός συντάγματος για την Αθήνα, το 594 π.Χ. Πόσο σημαντικός είναι αυτός ο άνθρωπος; Ας δούμε τι χρωστάμε σε αυτόν, σε σύγκριση με τον θρυλικό συγγραφέα (ή εντέλει, σύμφωνα με το θρύλο, τον πομπότων ιουδαιο-χριστιανικών Δέκα Εντολών). Ο Σόλων είναι ο ιδρυτής της δυτικής δημοκρατίας και ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία που συνέλαβε την ιδέα των ίσων δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες. Οι ιδέες του, παρότι δεν αναπτύχθηκαν στη μορφή που έχουν σήμερα, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διεκδίκησης από τον Μωυσή. Ο Σόλων ήταν ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία της Δύσης που επιδόθηκε στη συγγραφή ενός δημόσιου πολιτικού συντάγματος. Κανείς Μωυσής στην εβραϊκή ιστορία δεν προέβη σε μια αντίστοιχη ενέργεια. Ο Σόλων υποστήριξε όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και καθήκον του κάθε πολίτη να αμύνεται έναντι του κράτους - σε αυτόν οφείλουμε τη δεύτερη τροποποίηση. Τίποτα ανάλογο δεν διακρίνεται στις Δέκα Εντολές του Μωυσή. Ο Σόλων θέσπισε νόμους που υπερασπίζονταν τις αρχές και τη σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας, ενθάρρυναν την οικονομική κατάσταση διαφόρων επαγγελμάτων και τεχνών, και τη διαμόρφωση μια ισχυρής μεσαίας τάξης - τα ιδανικά που βρίσκονται στην καρδιά της αμερικανικής ευημερίας, ιδέες που σε καμία περίπτωση, όμως, δεν μπορούν να πιστωθούν στον Μωυσή. Ο Σόλων είναι ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία που κατάργησε τη γέννηση, ως βάση για την ανάληψη κυβερνητικών αξιωμάτων, και συνέβαλε στη δημιουργία δημοκρατικών συνελεύσεων, ανοικτών σε όλους τους άρρενες πολίτες, ώστε κανένας νόμος να μην μπορεί να ισχύσει χωρίς την πλειοψηφία του συνόλου. Η έννοια της εκχώρησης πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων στη γυναίκα δεν θα παρατηρηθεί τότε αλλά και σε κανέναν πολιτισμό της σύγχρονης Ευρώπης για πολλά χρόνια ακόμα, αλλά στην Αγία Γραφή η έννοια της δημοκρατίας δεν αναδεικνύεται ποτέ.
Ο Σόλων επινόησε το δικαίωμα της έφεσης και της δίκης από ενόρκους, σύμφωνα με την οποία μία συνέλευση πολιτών που επιλέγεται τυχαία, ανεξάρτητα από αξιώματα, πλούτη ή καταγωγή, δίνει όλες τις νομικές ετυμηγορίες. Μπορεί ο Μωυσής να διεκδικήσει τίποτα τόσο θεμελιώδες όσο αυτές οι ρυθμίσεις, οι οποίες είναι απολύτως απαραίτητες για την σύγχρονη κοινωνία; Η έννοια της παραπομπής ενός κυβερνητικού υπαλλήλου στο δικαστήριο για κακοδιαχείριση οφείλεται στον Σόλωνα. Διαβάζουμε τίποτα αντίστοιχο για τον Μωυσή; Η ιδέα να επιτραπεί η είσοδος στην χώρα σε αλλοδαπούς που κατέχουν μια χρήσιμη τέχνη και να γίνουν πολίτες της, αποτελεί επίσης μια πρωτότυπη επινόηση του Σόλωνα. Πράγματι, η σύγχρονη έννοια της ιθαγένειας χρωστά την ύπαρξή της στις ιδέες αυτές. Δεν υπάρχει τίποτα αντίστοιχο στην Αγία Γραφή. Και σαν το δικό μας George Washington, ο Σόλων αρνήθηκε την προσφορά να γίνει κυβερνήτης της χώρας του, δίνοντας σε αυτήν Σύνταγμα - σε αντίθεση με τον Μωυσή που έδωσε νόμους αλλά συνέχιζε να κυριαρχεί.
Και η ανιδιοτελής δημιουργία του αθηναϊκού συντάγματος από το Σόλωνα χάραξε την πορεία που οδήγησε στην άνοδο της πρώτης καθολικής δημοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ήταν στην Αθήνα του Σόλωνα, όχι στην Αγία Γραφή, όπου οι ιδρυτές μας ζήτησαν καθοδήγηση για την οικοδόμηση ενός νέου κράτους. Ο Μωυσής δεν μπορεί να διεκδικήσει την ευθύνη για αυτό. Αν είχαμε και το Σόλωνα και όχι το Μωυσή, θα ήταν πολύ πιθανό να βρισκόμαστε εδώ που είμαστε σήμερα. Αλλά αν είχαμε τον Μωυσή και όχι το Σόλωνα, πιθανά, η δημοκρατία να μην υφίστατο. Τόσο μεγάλη στήριξη προσέφερε στο Σύνταγμά μας. Οι Δέκα Εντολές του Μωυσή δεν έχουν καμία σχέση με αυτό, ενώ το Σύνταγμα του Σόλωνα σχετίζεται άμεσα.
Αλλά τι γίνεται με την ηθική; Ας εξετάσουμε τις Δέκα Εντολές που προσφέρονται από καθέναν από αυτούς τους άνδρες και ας συγκρίνουμε την αξία και τη σημασία τους στη Δυτική κοινωνία. Φυσικά, οι ιδέες τους δεν είναι πρωτότυπες. Ο Μωυσής, απλώς, δανείζεται ιδέες που είχε ήδη χαράξει στην πέτρα, αιώνες πριν, ο Χαμουραμπί, βασιλιάς της Βαβυλώνας (και σε αντίθεση με τα υποτιθέμενα δισκία του Μωυσή, η Πέτρα του Χαμουραμπί εξακολουθεί να υφίσταται και να εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου). Από την άλλη πλευρά, οι δέκα ηθικές Dicta (λόγοι) αντανακλούν σε μια βελτιωμένη εκδοχή αρχαία μαθήματα σοφίας, ήδη γνωστά στην εποχή του Σόλωνα. Και στις δύο περιπτώσεις η σύνδεση αυτών των ανδρών με τις ηθικές παραινέσεις τους είναι πιο πιθανή ως θρύλος παρά ως γεγονός. Παρόλα αυτά, η ύπαρξη σεβασμού για τα λεγόμενά τους στους αντίστοιχους πολιτισμούς ήταν και είναι ακόμα πραγματική. Έτσι, οδηγούμαστε σε τρία ερωτήματα: Ποια λίστα Δέκα Εντολών βρίσκεται περισσότερο στην καρδιά των σύγχρονων δυτικών ηθικών ιδεωδών; Ποια από τις δύο εμπεριέχει έννοιες που είναι περισσότερο υπεύθυνες για την τρέχουσα κοινωνική επιτυχία και την ανθρωπότητα; Και ποια είναι πιο βαθιά τοποθετημένη στη βάση για μια ελεύθερη κοινωνία;
Οι Δέκα Εντολές του Μωυσή (Δευτερονόμιο 5:6-21, Έξοδος 20:3-16) εμφανίζονται ως εξής - και προτίθεμαι να παραλείψω την γενναιόδωρη και απροκάλυπτα-θρησκευτική γλώσσα που περιβάλλει στην πραγματικότητα το αρχικό κείμενο, καθώς και τη σιωπηρή αποδοχή της δουλείας, όπως εμφανίζεται στην τέταρτη εντολή,, αφού τίποτα από αυτά δεν μπορεί να θεωρηθεί έστω και ελάχιστα κατάλληλο για την πολιτική στήριξη μιας ελεύθερης δημοκρατίας: 1. Δεν υπάρχουν άλλοι θεοί εκτός από μένα [ο Θεός των Εβραίων]. 2. Δεν θα κατασκευάσεις για σένα είδωλα και κανενός είδους ομοίωμα που να αντιπροσωπεύει ο,τιδήποτε βρίσκεται ψηλά στον ουρανό ή εδώ κάτω στη γη ή μέσα στα νερά, κάτω απ` τη γη. Δεν θα τα προσκυνάς ούτε θα τα λατρεύεις, γιατί εγώ ο ΚΥΡΙΟΣ, ο Θεός σου, είμαι Θεός που απαιτώ αποκλειστικότητα. 3. Μην χρησιμοποιήσετε μάταια το όνομα του Θεού σας [ο Θεός των Εβραίων]. 4. Μην κάνετε καμία εργασία την έβδομη ημέρα της εβδομάδας. 5. Τίμα τους γονείς σου. 6. Μην σκοτώσεις. 7. Μην μοιχεύσεις. 8. Μην κλέψεις. 9. Μην δίνετε ψευδή μαρτυρία εναντίον του άλλου. 10. Μην επιθυμείτε τη γυναίκα κάποιου άλλου ή ο,τιδήποτε που ανήκει στον άλλο.
Τώρα, μπορούμε να δούμε αμέσως ότι η κοινωνία μας είναι εξ ολοκλήρου αντίθετη με τις τέσσερις πρώτες, και, κυρίως, με την τελευταία από αυτές τις δέκα. Ως καπιταλιστική κοινωνία, χλευάζουμε την ιδέα να κλείσουμε από επιλογή μας τα καταστήματα μια ημέρα αγοραστικής κίνησης. Και ο κυριότερος στόχος μας είναι η επιθυμία – η επιθυμία είναι η κινητήριος δύναμη που οδηγεί στην επιτυχία και την ευημερία.
Η φράση «αναζητώντας το αμερικανικό όνειρο», το οποίο βρίσκεται στην καρδιά του κοινωνικού κόσμου μας, κρύβει στον πυρήνα του την ιδέα του σφετερισμού της επιτυχίας των άλλων. Μας παρακινεί να το ταυτίσουμε με τη δική μας βιομηχανία, και οφείλουμε όλη τη μνημειώδη εθνική επιτυχία μας σε αυτό. Τέλος, τα ιδανικά της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας του λόγου, απαραίτητα σε κάθε πραγματική κοινωνία των πολιτών, μας υποχρεώνουν να αποστρεφόμαστε τις πρώτες τρεις εντολές. Έτσι, ήδη το ήμισυ των δογμάτων του Μωυσή δεν μπορεί να είναι το θεμέλιο της σύγχρονης κοινωνίας μας - αντίθετα, είναι ανάθεμα στις σύγχρονες ιδέες. Από τις υπόλοιπες εντολές, μπορεί να επιβεβαιωθεί ότι η αποφυγή της μοιχείας δεν συνέβαλε στην ανάπτυξη των πολιτικών δικαιωμάτων και των δημοκρατικών αρχών (παρά την μεγάλη προσπάθεια, δεν υπάρχει καμία τροποποίηση για την μοιχεία). Φυσικά, θεωρείται ως ανήθικη - αλλά έτσι ήταν πάντα, σε όλες τις κοινωνίες, και πριν από την εποχή του Μωυσή, για τον απλούστατο λόγο ότι, όπως το ψέμα, η κλοπή, και η δολοφονία, προξενεί κακό στους άλλους. Έτσι, αυτές οι εντολές είναι περιττές, δεδομένου ότι είναι επιφανειακές. Πιο χρήσιμο θα ήταν να συνοψιστούν με τρεις μόνο λέξεις: μην προκαλείτε κακό. Αυτά τα λόγια αποτελούν την πρώτη εντολή ενός άλλου Έλληνα ηθικολόγου του οποίου η κοινωνική συμβολή βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης πραγματικότητας: αναφέρομαι στον ιδρυτή της επιστημονικής ιατρικής, τον Ιπποκράτη. Τέλος, έχουμε μείνει με μία μόνο εντολή, να τιμάμε τους γονείς μας.
Αυτό βέβαια ήταν μια θεμελιακή αρχή κάθε κοινωνίας, όπως τότε που δημιουργήθηκαν "κοινωνίες". Ωστόσο, η μεγαλύτερη ανάπτυξη των πολιτικών δικαιωμάτων και της ηθικής συνείδησης στην ανθρώπινη ιστορία συνέβη, όχι ως αποτέλεσμα υπακοής, αλλά, αντιθέτως, ανυπακοής αυτής της εντολής: οι κοινωνικές επαναστάσεις της δεκαετίας του εξήντα, φυσικά μισητές από τους συντηρητικούς και ακόμα με αιχμή του δόρατος εξεγερμένους εφήβους και νεαρούς ενήλικες. Ωστόσο, εξασφάλισαν τα ηθικά δικαιώματα των γυναικών και των μειονοτήτων - κάτι το πρωτόγνωρο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Επίσης, με την παρεμπόδιση του πολέμου του Βιετνάμ, τα παιδιά μας εμφανίζονται για πρώτη φορά ως ένα μαζικό λαϊκό κίνημα για την υπεράσπιση του ίδιου της πασιφισμού που μπορεί μεν να εισήχθη από τους Χριστιανούς, χωρίς ωστόσο στην πραγματικότητα να παλέψουν γι΄αυτό. Μπορεί μάλιστα να ισχυριστεί κανείς ότι η ολόκληρο το ηθικό μας σύστημα, βασίζεται στο ήθος ατόμων που σκέφτονται για τον εαυτό τους, για εξέγερση και ηθική αυτονομία, για την τόλμη να σταθούν απέναντι ακόμα και στους ηλικιωμένους, όταν η συνείδηση μας αναγκάζει. Έτσι, φαίνεται ότι ακόμη και αυτή η εντολή δεν βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης κοινωνίας μας – αποτελεί σε μεγάλο βαθμό έναν αναχρονισμό, από τον οποίο απουσιάζουν οι ουσιώδεις αποχρώσεις που απαιτεί και προωθεί μια βαθύτερη ηθική.
Ας στραφούμε τώρα στις Δέκα Εντολές του Σόλωνα (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων Επιφανών, 1,60), οι οποίες διατυπώνονται ως εξής: 1. Εμπιστευθείτε τον καλό χαρακτήρα περισσότερο από τις υποσχέσεις. 2. Μη μιλάτε ψευδώς. 3. Να κάνετε καλά πράγματα. 4. Μην είστε βιαστικοί στο να κάνετε φίλους, αλλά μην τους εγκαταλείπετε, εφόσον γίνετε φίλοι. 5. Μάθετε να υπακούτε την εντολή πριν δώσετε εντολές. 6. Κατά την παροχή συμβουλών, δεν συνιστούμε αυτό που είναι το πιο ευχάριστο, αλλά το πιο χρήσιμο. 7. Η λογική σκέψη ας είναι ο ανώτατος διοικητής σας. 8. Μην συνδέεστε με ανθρώπους που κάνουν κακά πράγματα. 9. Τιμάτε τους θεούς. 10. Να λαμβάνετε υπόψη τους γονείς σας.
Σε αντίθεση με τις εντολές του Μωυσή, καμία από τις παραπάνω εντολές δεν είναι ξεπερασμένη ή αντιθετική στη σύγχρονη ηθική ή πολιτική σκέψη. Η καθεμιά από αυτές θα μπορούσε να εφαρμοστεί από τον οποιοδήποτε σήμερα, από κάθε θρησκεία - με εξαίρεση ίσως μόνο μία. Και πράγματι, υπάρχει κάτι πολύ πιο βαθύ σε αυτές τις εντολές. Είναι πολύ πιο χρήσιμες ως παραινέσεις για να ζει κανείς τη ζωή του. Μπορεί η κοινωνία, μπορεί μια κυβέρνηση, να κυριαρχεί και να ευημερήσει αν δεν καταφέρουμε να διατηρήσουμε την πρώτη εντολή του Μωυσή; Με τη δική μας γραπτή δήλωση για θρησκευτική ελευθερία για όλους, έχουμε στοιχηματίσει ολόκληρο το εθνικό πεπρωμένο μας στην πεποίθηση ότι όχι μόνο μπορούμε να προχωρήσουμε χωρίς αυτή, αλλά ότι οφείλουμε να την καταργήσουμε εντελώς. Όμως τι θα γινόταν αν αποτύχουμε να διατηρήσουμε την πρώτη εντολή του Σόλωνα;
Ο κίνδυνος για την κοινωνία θα ήταν σαφής. Στην πραγματικότητα, αυτή η εντολή δεν απευθύνεται στην καρδιά του τι δημιουργεί ή καταστρέφει μια δημοκρατική κοινωνία; Δεν είναι απολύτως θεμελιώδες ότι δεν πρέπει να πιστεύουμε τις υποσχέσεις των πολιτικών και των κολάκων αλλά να εκλέγουμε τους ηγέτες και να επιλέγουμε τους φίλους αξιολογώντας την καλοσύνη του χαρακτήρα τους; Αυτό, πραγματικά, μπορούμε να πούμε ότι είναι ένα ιδανικό θεμελιώδους σημασίας για την σύγχρονη ηθική και πολιτική σκέψη. Τώρα, δύο από τις εντολές του Σόλωνα είναι σχεδόν ίδιες με εκείνες που υποστηρίζονται από τον Μωυσή: μην λέτε ψέματα και να λαμβάνετε υπόψη τους γονείς σας.
Φυσικά, ο Σόλων δεν περιορίζει την πρώτη εντολή του για ψευδείς κατηγορίες ή μαρτυρίες σε βάρος άλλων, όπως κάνει ο Μωυσής. Η εντολή του Σόλωνα είναι πιο βαθιά και κατά συνέπεια πιο θεμελιώδης, και υποστηρίζεται από τις υπόλοιπες εντολές με τρόπο κατάλληλο - για τους κανόνες του Σόλωνα ακόμα και το ψέμα είναι δεκτό, αν γίνεται για καλό σκοπό (καμία τέτοια συνταγή για να ‘καλή πράξη’ δεν διαφαίνεται στις Δέκα Εντολές του Μωυσή). Και ενώ ο Μωυσής μας καλεί να τιμήσουμε τους γονείς μας (στην εβραϊκή, από kabed, "για να τιμήσει, να δοξάσει"), ο Σόλων επιλέγει πιο κατάλληλες λέξεις - ζητά από εμάς μόνο να αντιμετωπίσουμε τους γονείς μας, με σεβασμό (στα ελληνικά, από το ρήμα aideomai, «να επιδείξουν αίσθημα υπόψη, να έχουμε συμπόνια μετά"), το οποίο μπορούμε να κάνουμε ακόμα και αν παρακούμε ή εναντιωνόμαστε στις απόψεις τους, ακόμη και αν αποδοκιμάζουμε το χαρακτήρα τους και έτσι δεν έχουμε λόγους να τους τιμήσουμε.
Σε αντίθεση με τον Μωυσή, ο Σόλων δεν σπαταλά λέξεις με νομικίστικο χαρακτήρα - συνοψίζει τα πάντα σε τρεις λέξεις: να κάνεις καλά πράγματα.
Αυτή είναι μια ουσιαστική ηθική αρχή, που απουσιάζει από τις εντολές του Μωυσή, και επιτρέπει σε κάποιον να ακολουθήσει όλες τις άλλες. Και αντί απλώς να μας διατάζει να ακολουθήσουμε τους κανόνες, οι εντολές του Σόλωνα συνεπάγονται σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές συμβουλές: να μετριάσουμε την ετοιμότητα να εξεγερθούμε και να κάνουμε το δικό μας (το οποίο ο Σόλων δεν απαγορεύει) μαθαίνοντας πρώτα πώς να ακολουθούμε τους άλλους… Να είμαστε προσεκτικοί όταν κάνουμε φίλους , να δίνουμε πάντα καλές συμβουλές – και να μην μην λέμε αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να ακούσουν – να αποφεύγουμε τους κακούς ανθρώπους. Αναμφίβολα, αυτές οι συμβουλές είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόμαστε, προκειμένου να είμαστε επιτυχείς και ασφαλείς - ως άτομα, ως κοινότητα, ακόμα και ως έθνος. Τα ιδανικά που αντιπροσωπεύουν αυτές οι εντολές πραγματικά βρίσκονται στα θεμέλια της σύγχρονης αμερικανικής ηθικής και της κοινωνίας των πολιτών, και θα ήταν πολύ πιο χρήσιμες για τους μαθητές που αντιμετωπίζουν κινδύνους όπως η κακή επιρροή από συνομηλίκους, η βιασύνη και η αφέλεια.
Υπάρχει όμως μια εντολή που μπορεί να δώσει μια κοσμική παύση: εντολή του Σόλωνα για να τιμήσουν τους θεούς (στα ελληνικά, timaô, "για να τιμήσουν, να σέβονται, να δίνουν τη δέουσα προσοχή»). Ωστόσο, όταν τη συγκρίνουμε με τις παρόμοιες τρεις πρώτες εντολές του Μωυσή, βλέπουμε πώς η μόνη θρησκευτική εντολή του Σόλωνα μπορεί να ταιριάζει στην κοινωνία και την κοινωνία των ιδανικών μας: δεν περιορίζει τη θρησκευτική ελευθερία, δεν απαιτεί να πιστεύουμε στον ένα Θεό ή να ακολουθούμε συγκεκριμένους θρησκευτικούς κανόνες. Παραμένει στον κατάλληλο πληθυντικό.
Ο Σόλων μας ζητά να δώσουμε στην πληθώρα των θεών την αξία που τους αναλογεί, και μπορούμε να πούμε ότι κάποιοι θεοί δεν έχουν μεγάλη αξία- όπως οι ρατσιστικοί θεοί και οι θεοί του Άδη.
Τέλος, είναι σκόπιμο να σεβόμαστε τους θεούς των άλλων, είτε τους πιστεύουμε είτε όχι . Έτσι, παραμένουμε πιστοί στην πιο πολύτιμη αμερικανική ηθική αξία: αυτή της θρησκευτικής ελευθερίας και ευγένειας. Αν και θα ήταν καλύτερο να προταθεί τώρα, «Σεβαστείτε τις θρησκείες των άλλων, υπάρχει κάτι στην τοποθέτηση αυτή που αποδέχεται ότι υπάρχουν πολλοί θεοί, οι θεοί που οι άνθρωποι επινοούν και στους οποίους ελπίζουν. Είναι σαφές λοιπόν, ότι αν κάποιες εντολές θα έπρεπε να αναρτηθούν στους τοίχους των σχολείων και των Δικαστικων Μεγάρων, αυτές θα ήταν του Σόλωνα.
Έχει περισσότερα δικαιώματα ως ο ιδρυτής των αστικών ιδανικών μας, και ως μια πιο βαθιά και σχεδόν σύγχρονη στοχαστική ηθική. Οι εντολές του αρμόζουν καλύτερα στην κοινωνία των πολιτών, αντιπροσωπεύουν καλύτερα όσα πραγματικά πιστεύουμε και απολαμβάνουμε μέσα από τους νόμους και την οικονομία μας. Και πράγματι, στο τέλος, είναι ουσιαστικά κοσμικές. Είναι άραγε τυχαίο ότι, όταν τα ιδανικά του Σόλωνα επικράτησαν, εκεί αναπτύχθηκαν δημοκρατίες, πολιτικά δικαιώματα και ιδανικά που θεωρούνται σήμερα ότι έχουν καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, ενώ, όταν αντικαταστάθηκαν από τα ιδεώδη του Μωυσή, είχαμε χίλια χρόνια καταπίεσης, σκοτάδι, και τυραννία; Είναι τυχαίο το γεγονός ότι, όταν τα ιδεώδη του Μωυσή αντικαταστάθηκαν με αυτά του Σόλωνα, όταν οι άνδρες αποφάσισαν να πολεμήσουν και να πεθάνουν όχι για τις Δέκα Εντολές, αλλά για την ανάσταση της αθηναϊκής κοινωνίας των πολιτών, καταλήξαμε με τις μεγάλες δημοκρατικές επαναστάσεις και την κοινωνικές και νομικές δομές που σήμερα θεωρούμε δεδομένες, όπως το ύψος και τη δόξα του ανθρώπινου επιτεύγματος και την ηθική καλοσύνη; Νομίζω ότι οφείλουμε τις ευχαριστίες μας στον Σόλωνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου