Βοτάνια και κομπογιαννίτες

Εμπειρικοί γιατροί και γιατροσόφια καταγράφονται στη λαογραφική παράδοση όλης της Ελλάδας. Φαίνεται όμως ότι η γη της Ηπείρου με την πλούσια και καλά προστατευμένη χλωρίδα της λειτούργησε ως κοιτίδα της εμπειρικής «ιατρικής». Σε συνδυασμό, πάντα, με την ευφυή παρατήρηση και την, ανεξάντλητη μέσα στο χρόνο, ζήτηση για «ίαση», «γιατρειά» και λιγότερο πόνο.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ
«Καλός γιατρός πουλώ ζωή, ποιος θέλει, ποιος θα πάρει; Ήρθε ο μέγας γιατρός. Ήρθε ο εξοχότατος, ο μέγας χειρουργός».

Με αυτό το πάνδημο και πανηγυρικό καλωσόρισμα, μέσα σε χαλασμό από τυμπανοκρουσίες, ζουρνάδες και χλιμιντρίσματα, έμπαιναν στα χωριά οι βικογιατροί, ή αλλιώς ματσουκάδες, ή σακουλαραίοι ή (στην πιο διάσημη ονομασία τους) κομπογιαννίτες.

Οι εμπειρικοί αυτοί «γιατροί» μαρτυρούνται για πρώτη φορά στην Ελλάδα γύρω στα 1670. Από τον θαυμασμό των πρώτων περιηγητών για τις ικανότητές τους οι κομπογιαννίτες και οι πρακτικές τους άρχισαν σταδιακά να περιέρχονται στη λαϊκή χλεύη. Όμως τα «μαγικά» τους βοτάνια επιβίωσαν στην ελληνική γη, χρησιμοποιούμενα άλλοτε ως παραϊατρικά σκευάσματα και καμιά φορά ακόμα και ως συστατικά της φαρμακευτικής βιομηχανίας.

Τους βικογιατρούς ή κομπογιαννίτες του Ζαγοριού εντοπίζει στις περιηγήσεις του ο Πουκεβίλ, στα τέλη του 18ου αιώνα. Τον εντυπωσιάζουν οι ικανότητές τους, καθώς και ο τρόπος που μπολιάζουν την τέχνη τους από γενιά σε γενιά: «Οι πατέρες μεταβιβάζουν στα παιδιά τους ή και σε μαθητές που προσκολλώνται σε αυτούς ως υπηρέτες, την πρακτική μερικών χειρουργικών εργασιών… με τέτοια επιτυχία και επιδεξιότητα, ώστε μπορούν να εκπλήξουν και τους πιο ικανούς χειρουργούς. Διακρίνονται προ πάντων στις περισφιγμένες κήλες ή στις κήλες που έγιναν ενοχλητικές εξαιτίας του βάρους των. Άλλοι ξέρουν να χειρουργούν τον καταρράκτη δια πιέσεως και οι πιο ικανοί χρησιμοποιούν λιθοτομία. Αναφέρω πράγματα που είδα. Οι αμαθείς χειρουργοί του Ζαγοριού δεν δημι9ουργούν περισσότερα θύματα από όσα πολλοί σημερινοί πτυχιούχοι επιστήμονες».

Εξίσου τολμηρός, ο Γάλλος αρχαιολόγος Αλμπέρ Ντιμάν, αρκετά χρόνια αργότερα, καταγράφει με ισχυρή δόση συμπάθειας τους βικογιατρούς. Στο βιβλίο του «Οι Βούλγαροι» (1811) αναφέρει: 

«Μεταξύ των Ελλήνων της Ηπείρου, οι καλοί ιατροί είναι άξιοι ιδιαίτερης μνείας. Όλοι ανήκουν στο διαμέρισμα του Ζαγοριού. Η βαθιά αυτή κοιλάδα, που χάνεται στους απότομους κρημνούς της Πίνδου, ξέφυγε από τις εισβολές. Εκεί ζει, διεσπαρμένη σε 20 περίπου χωριά, μια πολύ αμιγής κοινότητα που αξιώνει ότι διατηρεί από πολλούς αιώνες τη γνώση ιατρικών βοτάνων. Οι δόκτορες αυτοί αποτελούν κάποιο είδος αδελφότητας… στην οποία ο γιος διαδέχεται τον πατέρα. Όλη τους η επιστήμη μεταβιβάζεται προφορικά. Διέρχονται την Τουρκία, όπου τιμούνται πολύ και συλλέγουν εκεί ικανές ποσότητες χρημάτων. Πάντοτε ως αίσιο συμβάν εκλαμβάνεται όταν σε κάποιο χωριό ακούεται το πρωί στους δρόμους, ξένη φωνή που αναφωνεί: ‘Προσέλθετε πάντες οι νοσούντες, ιδού έχετε μεταξύ σας τον περίφημο ιατρόν του Ζαγορίου’». 

Σε υποσημείωση του βιβλίου του προχωρεί μάλιστα και στην εξής σύσταση: «Οι ιστορικοί της ιατρικής των Ελλήνων θα έκαναν καλά να σπουδάζουν τις συνταγές των εμπειρικών»!

Πανοραμική άποψη σ’ ένα κλάδο του φαραγγιού του Βίκου

ΜΑΚΡΙΑ ΜΑΛΛΙΑ, ΟΜΠΡΕΛΕΣ, ΡΑΒΔΙΑ, ΑΛΟΓΑ ΚΙ ΕΠΩΜΙΔΕΣ
Οι κομπογιαννίτες της εποχής φορούσαν «μαύρη μαλλιαρή σεγκούνα, περιέδεναν δε με πράσινη ταινία την εις δασείς πλοκάμους κυμαίνουσα χαίτη τους επί της οποίας έθεταν σαμουροκάλπακο και επί του βραχίονα έθεταν οζώδη ράβδο εξ ου και αποκλήθηκαν ματσουκάδες». Σύμφωνα με άλλες πηγές (Κωσταλέξης) στους βικογιατρούς «επιτρεπόταν να φορούν ποικιλόχρωμα φορέματα να φέρουν αλεξιβρόχιο (ομπρέλα) και να εισέρχονται έφιπποι στα χωριά»!

Μακριά μαλλιά δεμένα σε κόμπο, ομπρέλες, ραβδιά, έφιππη πανηγυρική είσοδος και βεβαίως σακούλες ανά χείρας. Γι’ αυτό άλλωστε οι βικογιατροί απαντώνται και ως σακουλαραίοι. Τα βότανα που μάζευαν (από τη χαράδρα του Βίκου) τα κουβαλούσαν μέσα σε σάκους. Με αυτούς περιφέρονταν στα χωριά, σ’ αυτούς τους σάκους επίσης, πάλι κατά τον Πουκεβίλ, κρατούσαν έπειτα την κήλη που αφαιρούσαν από κάποιον ασθενή. Φούσκωναν μετά τους σάκους και τους ανέμιζαν κρεμασμένους σ’ ένα καλάμι για επίδειξη. «Να ο μεγάλος γιατρός, ο μεγάλος κηλοθεραπευτής, ο εξοχότατος σπασογιατρός (ορθοπεδικός) που έχει τόσους σάκους από κήλες, περίφημα χειρουργημένες», αναφωνούσαν κατόπιν αυτοδιαφημιζόμενοι.

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για την ετυμολογία του ονόματός τους. Η ονομασία «κομπογιαννίτης» μπορεί να προήλθε είτε γιατί χρησιμοποιούσαν κόμβους (ρίζες βοτάνων) για θεραπευτικούς σκοπούς: κόμπος + έγιανα= Κομπογιαννίτης, είτε γιατί οι γιατροί από τα Γιάννενα μετέφεραν τα βότανα δεμένα σε κόμπους στο μαντήλι τους. Σύμφωνα με άλλη άποψη, η ονομασία ενδέχεται να προήλθε είτε από την κορδέλα που έδεναν κόμπο στα μαλλιά τους είτε κι από το ρήμα «κομπώνω», δηλαδή εξαπατώ. Στην περίπτωση αυτή, το δεύτερο συνθετικό (-γιαννίτης) δηλώνει απλώς την καταγωγή (τα Γιάννενα) ή προέρχεται από το υγιαίνω και γράφεται με ένα ν (-γιανίτης). Θεράπευαν επίσης με άνθη, φύλλα και κοτσάνια από βότανα, που μάζευαν κατά προτίμηση από το φαράγγι του Βίκου. Από εκεί το δεύτερο όνομά τους: Βίκος + γιατρός = Βικογιατρός. 

Φαίνεται πάντως ότι ακόμα και στον περίεργο κόσμο των κομπογιαννιτών υπήρχαν διαβαθμίσεις αξιοπιστίας. Οι «καλογιατροί», σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, ήταν εντελώς απατεώνες. Γράφει ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας σε άρθρο του (1883) με τίτλο «Η ιατρική εν Ελλάδι»: «Οι αρειμάνιοι ούτοι αγύρτες είναι ως επί το πλείστον Ιταλοί ή Επτανήσιοι». Ο Σάθας περιγράφει ότι φορούν (α) επωμίδες, οι οποίες «ανεμιζόμεναι κροταλίζουν επί των δίκην παρασήμων επικείμενων μεταλλικών κομβίων», (β) μικρά υποδήματα «περισφιγγόμενα δια θεατρικών κροσσιών και στενών παντελονιών ποικιλμένων δια σιριτιών» έτσι που μοιάζουν «προς Ισπανούς ταυρομάχους»! 

Αλλά το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός καλογιατρού ήταν «το αριστοτεχνικώς ξυρισμένο αυτού πρόσωπον, το οποίον κωμικώς μορφάζον ανεδύετο εντός περιλαιμίου ως κεφαλής χελώνας εξερχόμενης και εισερχόμενης εν των οστράκων αυτής».

Κοίτη του ποταμού Βοϊδομάτη

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΥΜΑΣΜΟ…
Τα «κατορθώματα» των κομπογιαννιτών πέρασαν γρήγορα στη λογοτεχνία και το ιστορικό διήγημα: Σ’ ένα τέτοιο[1] αναφέρεται η περίπτωση ήρωα της Επανάστασης που τραυματίζεται στην προσπάθειά του να ανατινάξει μια τουρκική φρεγάτα στη Μεθώνη. Ο παθών εμφανίζεται κατόπιν να ζητάει απεγνωσμένα τον «Γιαννιώτη του» (δηλαδή τον κομπογιαννίτη του) και να απορρίπτει κάθε άλλη ιατρική φροντίδα. Διηγείται ο τραυματίας πυρπολητής:

«Ο καπετάν Κριεζής είπε και με άλειψαν με σπίρτο. Την άλλη μέρα το ποδάρι μου νταβούλι. Κάναμε πανιά για την Ύδρα, με έβγαλαν έξω σ’ ένα σπίτι, με έριξαν στο κρεβάτι. Την ίδια μέρα ένας Εγγλέζος ήρθε και είδε το ποδάρι μου. Σε λίγο τον βλέπω και έρχεται με μια κασετίνα και μέσα ένα πριόνι.

-Βρε σκυλί αθεόφοβο, να μου κόψεις το ποδάρι μου ήρθες; Και παίρνω κάτω από το προσκέφαλό μου δυο πιστόλες που είχα και τον σημαδεύω τον Εγγλέζο,… άφησε κασετίνες και πριόνια και φευγιό!…

-Βρε Στρατή, θα πεθάνεις βρε, σαν δεν αφήσεις να σου κόψουν το ποδάρι.

Κάλλιο να πεθάνω, καπετάνιο μου, παρά να ζω μισός πριονισμένος, ανώφελος. Για ολάκερος, για καθόλου. Δεν τον θέλω τον Εγγλέζο. Ένας Γιαννιώτης είναι εδώ, μακάρι ας πεθάνω στα χέρια του, αυτόν θέλω.

Ήρθε, Χριστάκη τον έλεγαν, έτσι σαν αυτό το κρασί να χυθεί το αίμα μου και μου λέγει:

-Σε 17 μέρες θα σε σηκώσω.
Μ’ έβανε κάτι αλοιφές κάτι πράγματα. Στις 17 είπε, στις 18 σηκώθηκα και κατέβηκα με τα δεκανίκια ως κάτω στην πόρτα!».

Η πίστη στις ικανότητες του κομπογιαννίτη θα επιβιώσει έως και τη μεταπολεμική Ελλάδα. Αλιεύουμε από άρθρο του Ευάγγελου Μπόγκα στην «Καθημερινή» (1947): «Προ 30 ετών ο ανεψιός ενός πολιτευτή των Ιωαννίνων έπασχε από χρόνια πάθηση των νεφρών και επί χρόνια πολλά ταλαιπωρείτο από την επιστήμη της εποχής χωρίς αποτέλεσμα, έως ότου κατέφυγε εις μία γιάτρισσα από τα Ζαγόρια της Ηπείρου. 
Η γιάτρισσα λοιπόν, η οποία ήτο απόγονος οικογενείας εμπειρικών ιατρών, με μακρά παράδοση, συμβούλευσε τον άρρωστο να πάει να βρει βορεινό τοίχο, που να μην τον βλέπει ο ήλιος καθόλου και να ξύσει με τον σουγιά την πράσινη μούχλα, την οποίαν να διαλύσει έπειτα σε νερό και να πίνει 3 φορές την ημέρα επί 4-5 ημέρας και θα γίνει καλά».

Πανοραμική άποψη άλλου τμήματος του φαραγγιού του Βίκου

…ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΧΛΕΥΗ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ
Η σατιρική ποίηση παρέλαβε με το παραπάνω τους κομπογιαννίτες. Πρώτος ο Ζακυνθινός Αβόγιας Ρούσμελης, το 1745 με την «Κωμωδία των Ψευτογιατρών». «Εν πρώτοις θα μαζέψουμε λάδια πολλών λογιών, κρινόλαδα, δαφνόλαδα, λάδια των μυγδαλιών, ροδέλαιο, ατζιφόλαδο, σκινόλαδο και άλλα χορτάρια να βράσουν με το γάλα». Και ο Βηλαράς έπειτα με την καυστική του σάτιρα θα τους περιλάβει κι αυτός στο ποίημα του «Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδαχτος γιατρός»: 

«…Τα παχιά κορμιά αχαμναίνει, τ’ αχαμνά σου τα παχαίνει, δίνει μάτια των στραβών, τους ψηλούς ευθύς χαμηλώνει, τους κοντούς κι αυτούς ψηλώνει, βάνει γλώσσα των βουβών!». Αλλά και σε πεζό λόγο οι κομπογιαννίτες δεν άκουσαν λίγα, κυρίως από μορφωμένους Ηπειρώτες, ανάμεσα στους οποίους και ο Παναγιώτης Αραβαντινός, ο οποίος γράφοντας για το Ζαγόρι παρατηρεί: «Ομολογητέον δε ότι εκηλιδούτο το Ζαγοριανόν όνομα ένεκεν της εκφυήσεως των αυτοδίδακτων ιατρών των καλουμένων ματσουκάδων, οίτινες περιφερόμενοι εις πόλεις, κώμας και χωριά, πωλούντες υγείαν και ζωήν, εν αναιδεία και ασυνειδησία κατέτρωγαν το βαλάντιον των ευπατήτων». Ο Γ. Χασιώτης επίσης στη Χρυσαλίδα (1865) αναφερόμενος στο Ζαγόρι γράφει: «Υπήρξαν πρότερον πλήθος αυτοδιδάκτων ιατρών, οίτινες περιήρχοντο τας πόλεις και κώμας Θεσσαλίας και Μακεδονίας και δι’ επιτηδείων μέσων ηπάτουν τους απλούς και αμαθείς».

Η γέφυρα της Κλειδωνιάς

Ο ΗΧΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Οι εμπειρικοί ιατροί του Ζαγορίου είχαν αναπτύξει μεταξύ τους μια συνθηματική γλώσσα, που αντλούσε ονόματα, ρηματικούς τύπους και εκφράσεις από τη μεγάλη δεξαμενή του ηπειρωτικού ιδιώματος. Όμως, ο χαρακτήρας της ήταν και επαγγελματικός. Οι κομπογιαννίτες ανέπτυξαν δηλαδή το δικό τους γλωσσάρι για να συνεννοούνται καλύτερα μεταξύ τους, αλλά και για να δυσχεραίνουν, ίσως, την πρόσβαση άλλων στη «γνώση» τους. Ακολουθούν, ενδεικτικά, μερικές «κομπογιαννίτικες» λέξεις, όπως καταγράφονται στο βιβλίο του Δ.Π. Σάρρου «Περί των εν Ηπείρω, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσσών».

• αγιατούφα ή αγιότουφα: εκκλησία
• άγια χώματα: Ελλάδα
• αίμα του Χριστού: το κρασί
• δάκρυ της Παναγιάς: η ρακή
• αλοιφή: το βούτυρο
• δέξιους: ο Χριστιανός, ο Έλληνας
• ζέρβιους ή ζέρβικους: ο Τούρκος
• θουδώρου: η φακή
• καυτηρά: τα κρεμμύδια
• κούκκους: ο σουλτάνος
• κουτόρους: το χρήμα, τα λεφτά
• λαχανάς: ο κατής (ιεροδικαστής)
• λιφός: ιερέας

Άποψη μέσα από το φαράγγι του Βίκου

ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ
Πολλά από τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί έχουν πράγματι θεραπευτικές ιδιότητες. «Στουμπίσου τα φύλλα του κορακόχορτου και πάρε τον ζουμόν και ήπιε τον και η καρδιά σου θε να γιάνει», αναφέρει ο λαϊκός ποιητής.

ΤΟ ΚΟΡΑΚΟΧΟΡΤΟ (Digitalis grandiflora)
Το κορακόχορτο είναι ένα από τα τρία είδη (τα άλλα δύο είναι η Digitalis lavata και η Digitalis laevicata) του δηλητηριώδους φυτού Digitalis, που φυτρώνουν στο φαράγγι του Βίκου. Με το φυτό αυτό οι βικογιατροί θεράπευαν τις αρρώστιες της καρδιάς. Το φυτό αυτό περιέχει 63 γλυκοσίδια, όπως η διγιταλίνη, η διγιτοξίνη και η γιτοξίνη, καθώς επίσης σαπωνίνες και το ένζυμο διγιταλονιδάση. Το ένζυμο αυτό με το όνομα «Δακτυλίτης» χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην φαρμακευτική βιομηχανία, αφού σκόνη από ξεραμένα φύλλα του κυκλοφορεί σε χάπια, υπόθετα κλπ. για τη θεραπεία καρδιακών νοσημάτων. Οι καρδιοτονωτικές του ιδιότητες περιγράφηκαν πρώτη φορά το 1775.

ΤΟ ΣΚΟΡΠΙΔΙ (Ceterach officinarum)
Το σκορπίδι ή χρυσόχορτο των βικογιατρών είναι μια ποώδης πολυετής φτέρη που χρησιμοποιούσαν για να «ρίχνουν» τις πέτρες των νεφρών. Η τανίνη και τα οργανικά οξέα που περιέχει βοηθούσαν σε αυτό. Το σιρόπι του χρησιμοποιείται από τη φαρμακοποιία μέχρι σήμερα σαν αποχρεμπτικό για την καταπολέμηση πνευμονικών παθήσεων. Στην Κεντρική Ευρώπη είναι προστατευόμενο φυτό.

ΤΟ ΑΓΡΙΟΤΡΙΦΥΛΛΙ (Psoralea bituminosa)
Σε κάποιες συνταγές οι βικογιατροί συνιστούν το αγριοτριφύλλι για την καταπολέμηση της ψωρίασης, της λεύκης και της φαλάκρας. Το φυτό περιέχει φουκομαρίνες και στην Κίνα οι ουσίες αυτές, όπως οι psoralen, χρησιμοποιούνται σήμερα με επιτυχία για τη θεραπεία της φαλάκρας και της λεύκης, ενώ υπάρχουν σύγχρονα φάρμακα, που περιέχουν φουκομαρίνες, χρησιμοποιούνται από τις φαρμακοβιομηχανίες για τη συμπτωματική θεραπεία της ψωρίασης.

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΥΛΟΧΟΡΤΟ (Nigela damascena)
Ένα από τα πιο σημαντικά βοτάνια των βικογιατρών ήταν και το κουτσουλόχορτο ή μαυροκούκι. Το έδιναν στις λεχώνες για να κατεβάσουν γάλα και στους υπερτασικούς. Το φυτό χρησιμοποιήθηκε σε πολλά ιατρικά πειράματα. Περιέχει σαπωνίνη, ένα αιθέριο έλαιο και ένα αλκαλοειδές, τη δαμασκελίνη, η οποία επειδή προκαλεί χαλάρωση του μυϊκού τοιχώματος των αγγείων, ρίχνει την πίεση. Τα τελευταία χρόνια δύο ουσίες που περιέχει το φυτό, η θμοκινόνη και η νιγγελόνη, αποδείχθηκε ότι έχουν πολλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες, ακόμα και αντικαρκινικές.

ΤΟ ΣΠΑΘΟΧΟΡΤΟ (Hypericum perforatum)
Το βότανο που χρησιμοποιούσαν πιο πολύ από κάθε άλλο οι βικογιατροί ήταν το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο, με το οποίο επούλωναν τις πληγές. Λογικά, το σπαθόχορτο πρέπει να είναι το «Χερώνειον πάνακες» του Διοσκουρίδη, το υποείδος του Hypericum olympicum, με το οποίο θεράπευε τα δαγκώματα των φιδιών. Ακόμα και σήμερα σε όλη την Ελλάδα το χρησιμοποιούν σαν λάδι για την επούλωση των τραυμάτων. Το φυτό περιέχει ένα αιθέριο έλαιο, ένα γλυκοσίδιο, την υπερικίνη, που είναι κόκκινη χρωστική και ένα φλαβονικό, πολυφαινολικό παράγωγο την υπεροσίδη.

ΤΟ ΠΟΛΥΚΟΜΠΙ (Equisetum telmateia)
Το πολυκόμπι είναι ένα ποώδες φυτό που παράγει στείρα και γόνιμα στελέχη. Οι βικογιατροί το χρησιμοποιούσαν για να καταπολεμήσουν τις φλεγμονές του ουροποιητικού συστήματος, τη φυματίωση και τις έντονες έμμηνες αιμορραγίες. Το φυτό χρησιμοποιείται σαν φαρμακευτικό από τον 16ο αιώνα. Επειδή είναι πλούσιο σε πυρίτιο και κάλιο χρησιμοποιήθηκε σαν πηγή αλάτων για τον οργανισμό. Περιέχει τα γλυκοσίδια λουτεονίνη και καιμπφερόλη, καθώς και το σαπωνοσίδιο ισοκερσιτρίνη. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ήταν γνωστές και στους Αιγύπτιους. Το είδος περιέχει ένζυμα που είναι πολύ επικίνδυνα, αν καταναλωθούν.

ΤΟ «ΜΕΓΑ ΚΕΝΤΑΥΡΙΟ» (Centaurea cyanus)
Για να καταπολεμήσουν τη δυσπεψία οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τη χερώνεια. Αυτό το φυτό πιθανόν να είναι το «μέγα κενταύριο» του Χείρωνα, δασκάλου του Ασκληπιού, για τις ιδιότητες των φαρμακευτικών φυτών και παιδαγωγού του Αχιλλέα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, με το βότανο αυτό ο Χείρων προσπάθησε να θεραπεύσει μια πληγή στο πόδι του Ηρακλή. Επειδή όμως η πληγή δεν έκλεινε, ο Χείρων αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την αθανασία, σε όφελος του Προμηθέα και να δώσει έτσι τέλος στους πόνους του. Το φυτό περιέχει μια πικρή ουσία, την κενταυρίνη ή κνικίνη, και τα άνθη του περιέχουν ένα γλυκοσίδιο, την κυανιδίνη. Οι χημικές αυτές ουσίες, εκτός του ότι χρησιμοποιούνται σαν φυσικά χρωστικά σε μερικά αναψυκτικά, αυξάνουν και την παραγωγή γαστρικών υγρών και σάλιου, βοηθώντας έτσι την πέψη.

Ο ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ (Sedum hispanicum ή Sedum acze)
Για να διακόψουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τον αμάραντο. Το φυτό αυτό περιέχει μια πολύ τοξική ουσία, που ακόμα δεν έχει μελετηθεί, ένα αλκαλοειδές, τη σεμαδίνη, ένα γλυκοσίδιο, τη ρουτίνη, τανίνη και πολλά οργανικά οξέα. Είναι τόσο ερεθιστικό που όταν έρθει σε επαφή με το δέρμα δημιουργεί φλύκταινες. Άλλα βότανα που χρησιμοποιούσαν είναι και τα εξής:

Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΛΑΔΑΝΙΑΣ (Cutinus hypocistis)
Τον «λύκο της λαδανιάς» τον χρησιμοποιούσε ο Διοσκουρίδης για να θεραπεύει τις στομαχικές παθήσεις, ενώ οι Ιπποκράτειοι τον χρησιμοποιούσαν στη λοχεία. Οι βικογιατροί έστυβαν τον χυμό του και τον έδιναν σε όσους είχαν δυσεντερία.

Η ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗΣ ΚΟΛΟΜΠΙΝΑ (Aquilegia vulgaris)
Είναι ένα από τα πιο όμορφα και σπάνια αγριολούλουδα της Ελλάδας που φυτρώνει και στο φαράγγι του Βίκου. Οι βικογιατροί του χρησιμοποιούσαν σε καταπλάσματα με τα οποία θεράπευαν τις κακοφορμισμένες πληγές. Οι ουσίες που περιέχει, σύμφωνα με κάποιες πρόσφατες χημικές αναλύσεις, «δικαιώνουν» τους κομπογιαννίτες. Τη συναντάμε με το κοινό όνομα «κολομπίνα».

ΤΑ ΜΗΛΑ ΤΗΣ ΦΑΣΚΟΜΗΛΙΑΣ (Salvia pomifera)
Όταν την επισκεφθεί ένα έντομο, η φασκομηλιά παράγει ένα εξόγκωμα που μοιάζει με μικροσκοπικό μήλο. Τα μικρά αυτά μήλα μάζευαν οι βικογιατροί και τα χρησιμοποιούσαν σε αφυδατωμένους, από διάρροιες, αρρώστους.

Ο ΚΡΙΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ (Lilium candicum)
Ο κρίνος αυτός περιέχει ένα αιθέριο έλαιο με το οποίο οι βικογιατροί θεράπευαν, σε συνδυασμό με σπαθόχορτο, τα εγκαύματα. Επίσης, αφήνοντας τα λουλούδια του κρίνου σε νερό για κάποιες μέρες, τα χρησιμοποιούσαν μετά για να θεραπεύσουν το κριθαράκι και το χαλαζία των ματιών.

ΤΟ ΕΛΕΝΙΟ
Το ελένιο ίσως είναι το «πάνακες χειρώνιο» του Θεόφραστου, ένα από τα αγαπημένα βότανα του Χείρωνα. Οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τις ρίζες του για να θεραπεύουν τη βρογχίτιδα, τις πυελονεφρίτιδες και άλλες παθήσεις. Το φυτό χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη φαρμακευτική βιομηχανία.

Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΚΡΙΝΟΣ (Lilium martagon)
Έχει παρατηρηθεί ότι οι ελαφίνες για να έρθουν σε οίστρο τρώνε τα φύλλα του κόκκινου κρίνου. Οι βικογιατροί που γνώριζαν τις διεγερτικές του ιδιότητες το χρησιμοποιούσαν σε ανάλογες περιπτώσεις, όταν βέβαια το έβρισκαν, γιατί το πανέμορφο αυτό φυτό είναι πολύ σπάνιο.

Η ΔΡΑΚΟΝΤΙΑ (Dracunculus vulgaris)
Τον χυμό της δρακοντιάς σε συνδυασμό με αυτόν του κοχυλόχορτου (Sedum acrel), δηλαδή ένα κοκτέιλ από τα δύο πιο δηλητηριώδη φυτά της Ελλάδας χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί για να προκαλέσουν αποβολή σε ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.

Η ΙΡΙΔΑ (Iris unguicularis)
Η αγγελιαφόρος των θεών, Ίρις, που συνόδευε τις ψυχές στους τόπους της αιώνιας ειρήνης μέσα από το ουράνιο τόξο (σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία), έδωσε το όνομά της στο φυτό αυτό. Οι αρχαίοι αρωμάτιζαν το κρασί με τη ρίζα της και με το αιθέριο έλαιό της καταπολεμούσαν την κακοσμία του στόματος. Οι βικογιατροί έδιναν στα παιδιά ένα ξερό κομμάτι ρίζας που μασώντας το διευκόλυνε την οδοντοφυΐα. Επίσης έφτιαχναν με αυτό μαλακτικά για το στήθος. Στις ρίζες, εκτός από άμυλο και βλεννώδεις ουσίες, περιέχεται και ένα αιθέριο έλαιο με έντονη μυρωδιά μενεξέ.

ΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΦΥΛΛΟ (Smyrnium rotundifolium)
Οι ρίζες και οι καρποί του φυτού χρησίμευαν για τη θεραπεία του άσθματος και του σκορβούτου.

ΤΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟΒΟΤΑΝΟ (Dactylorhiza sambucina)
Είναι η πιο κοινή ορχιδέα των βουνών γύρω από το φαράγγι του Βίκου. Ιδιαίτερα οι πλαγιές κοντά στο χωριό Βραδέτο την άνοιξη γεμίζουν από τα πανέμορφο αυτό φυτό. Αποξηραμένοι, οι κόνδυλοί του έδιναν ένα μαλακτικό ρόφημα (σαλέπι), που μαλάκωνε τον λαιμό και καταπολεμούσε τη βραχνάδα.

«ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΟΦΑΕΙ ΤΟ ΑΙΜΑ» (Poterium verrucosum)
Οι ρίζες του φυτού μαζί με ρίγανη βρασμένες έδιναν ένα πικρό ποτό, με το οποίο οι βικογιατροί σταματούσαν τη διάρροια και την απώλεια του αίματος από το έντερο. Το καινούργιο επιστημονικό όνομα του φυτού, sanquisorba (που στα λατινικά σημαίνει «αυτό που απορροφάει το αίμα»), συνηγορεί με τις ιδιότητες που του προσέδιδαν οι κομπογιαννίτες. Το φυτό πάντως είναι φαγώσιμο και πολλοί το προσθέτουν στις σαλάτες.

ΤΟ ΣΦΟΝΔΥΛΙ (Heracleum sphondulium)
Το σφονδύλι των βικογιατρών είναι πολυετές ποώδες φυτό που ανήκει στα Σκιαδανθή. Το χρησιμοποιούσαν σαν τονωτικό στους βαριά αρρώστους, που ο οργανισμός τους είχε καταπέσει. Οι θεραπευτικές του ιδιότητες οφείλονται σ’ ένα αιθέριο έλαιο. Όταν όμως έρθει σε επαφή με το δέρμα μπορεί να προκαλέσει έντονο ερεθισμό. Σε κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης φτιάχνουν και ένα είδος μπίρας από τα φύλλα του.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αρ. Κουρτίδης, «Ο πυρπολητής», περιοδικό «Εστία» (1885).

http://history-pages.blogspot.gr

https://theancientwebgreece.wordpress.com