Α΄ Ἀπελευθέρωσις τῆς Ξάνθης – 13 Ἰουλίου 1913

     Στὶς 11 Ἰουλίου τὸ πρωί, ἡ 8η Μεραρχία κινήθηκε ἀπὸ τὴν Καβάλα γιὰ νὰ καταλάβῃ τὴν Ξάνθη, τῆς ὁποίας οἱ κάτοικοι διέτρεχαν σοβαρὸ κίνδυνο ἀπὸ τοὺς βούλγαρους. Στὶς 14:00 περίπου ἔφθασε στὴν Χρυσούπολη, χωρὶς νὰ συναντήσῃ ἐχθρικὴ ἀντίσταση, ὅπου διανυκτέρευσε. Τὴν ἐπομένη, 12 Ἰουλίου, προήλασε ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωὶ ἀπὸ τὴν Χρυσούπολη πρὸς τὴν Ξάνθη καὶ μέχρι τὶς 13:00 εἶχε διαβῆ τὸν ποταμὸ Νέστο καὶ ἄρχισε νὰ κινεῖται πρὸς τὴν Ξάνθη.
   
Στὸ μεταξύ, ἡ ἐμπροσθοφυλακὴ τῆς μεραρχίας εἶχε προχωρήσει καὶ ἐγκατεστάθη στὰ ὑψώματα νοτιοδυτικὰ τῆς Ξάνθης, ὅπου πληροφορήθηκε ἀπὸ τοὺς κατοίκους ὅτι οἱ βούλγαροι ἀπὸ τὴν νύχτα εἶχαν ὑποχωρήση πρὸς τὰ βόρεια. Ἡ μεραρχία συνέχισε τὴν πορεία της καὶ εἰσῆλθε στὴν Ξάνθη, ὅπου ἔγινε δεκτὴ ἀπὸ τοὺς κατοίκους μὲ θερμὲς ἐκδηλώσεις.
     Στὶς 13 Ἰουλίου, ἡ 8η Μεραρχία καὶ τὰ ἀγήματα τοῦ στόλου, συμπλήρωσαν τὴν ἀπελευθέρωση τῶν περιοχῶν Ξάνθης, Ἀλεξανδρουπόλεως καὶ Πόρτο Λάγο.

Ὁ ἱερεὺς, στὴν καμένη ἀπὸ τοὺς βουλγάρους φυλακή τῆς Ξάνθης.

     Οἱ ὡμότητες ἐκ μέρους τῶν βουλγάρων εἶχαν φέρη σὲ ἀπόγνωση τὸν πληθυσμὸ τῆς Ξάνθης. Νὰ ἀναφέρουμε μόνον ὅτι, τὶς τελευταῖες ἡμέρες τῆς βουλγαρικῆς κατοχῆς, κρατοῦντο στὶς φυλακὲς τῆς Ξάνθης 28 Ἕλληνες, ἕνας ἱερεὺς καὶ ἕνας διδάσκαλος. Οἱ βούλγαροι στρατιῶτες ἐγκαταλείποντες τὴν πόλη τὴν αὐγὴ τῆς 12ης Ἰουλίου, τοποθέτησαν ἐντὸς τῶν φυλακῶν βόμβες, ξερόκλαδα, ἔχυσαν καὶ πετρέλαιο καὶ μετὰ ἔβαλαν φωτιὰ. Κατόπιν ἐγκατέλειψαν τὴν πόλη. Οἱ κρατούμενοι θὰ εὔρισκαν μαρτυρικὸ θάνατο ἂν δὲν τοὺς ἀντιλαμβάνοντο ἄλλοι κάτοικοι, καὶ τοὺς ἔσωζαν σπάζοντας τὶς πόρτες τῶν φυλακῶν.
     Ἡ ἐλεύθερη περίοδός τῆς Ξάνθης, ἀποδείχτηκε ἰδιαίτερα μικρὴ καθῶς κράτησε μόνον 15 ἡμέρες, διότι ἡ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου παρεχώρησε τὴν περιοχή στὴ Βουλγαρία. Ἡ δεύτερη αὐτή κατοχὴ, ὑπῆρξε ἰδιαίτερα ἐπώδυνη καὶ οἱ μαρτυρίες ἀναφέρουν γιὰ σκληροὺς διωγμοὺς καὶ ἀρπαγὲς τῶν περιουσιῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ πληθυσμού.
     Ἡ Ξάνθη, ἀπελευθερώθηκε ὀριστικὰ, ὅταν στὶς 4 Ὀκτωβρίου τοῦ 1919, ὁ Ἑλληνικὸς στρατὸς εἰσῆλθε στὸ «τρίγωνο τῆς Ξάνθης» (τὴν Ξάνθη καὶ περιοχὲς τῆς σημερινῆς Ροδόπης μέχρι τὸν ποταμὸ Κομψάτο, κοντὰ στὸν Ἴασμο).
Οἱ ἐπιχειρήσεις εἶχαν ξεκινήσει ἀπὸ τὸ βράδυ ἀλλὰ τὸ πρωὶ τῆς 4ης Ὀκτωβρίου τὰ Ἑλληνικὰ στρατεύματα μπῆκαν στὴν Ξάνθη. Ταυτόχρονα ἐπέστρεψαν στὴν Ξάνθη ὅσοι εἶχαν ἐγκαταλείψη τὴν περιοχὴ καὶ ἀφοπλίστηκε ὁ βουλγαρικὸς στρατός.

Θράκη  ,  filonoi.gr
- See more at: http://www.diadrastika.com/2015/07/apaleftherosi-xanthis.html#sthash.uLnaUD7n.dpuf